Varlık ve oluşta bir çelişki sırrının ifadeye konuluşudur bu… Sûfîler, zâhir-bâtın veya sûret-mânâ deyimlerini kullanırlar. Geçici ile süreklinin, iğreti ile ölümsüzün, aldatıcı ile gerçeğin, riya ile samimiyetin varlık ve hayat sahnesinde sergiledikleri didişme, bir polarite halinde, bu kavramlarla dile getirilir.
Tasavvuf düşüncesinde bu, yalnız ahlaksal planda bir tespit olarak kalmaz; evrensel-ontolojik planlara taşınır. Sûfizme göre, varlık bir ve tektir. Onun şekline, kalıbına, eşya ve çokluk; özüne ve ruhuna, Yaratıcı Kudret, Hak veya Allah diyoruz. Varlığın görünen yüzü halk, görünmeyen yüzü yani öz, Hak’tır. Ve tasavvufun ölümsüz ilkelerinden biri, bu noktada şöyle kristalleşir: En büyük sanat ve kemal, halkla Hakk’ı birleştirmektir. Varlığın Hak yüzüne bakmak tahakkuk (Hak’la beraberlik) halk yüzüne bakmak tahalluk (yaratılmışlarla meşgul olmak) adını alır. Sanatların sanatı, yüceliğin zirvesi, tahalluk ile tahakkuku birlikte yürütmektir ki, buna da taalluk (iki kutup arasında ilişkiyi kurmak) diyor sûfî düşünce…
İnsan, bütün büyüklüğünü, bu taalluku gerçekleştiren varlık olmasına borçludur. İnsan, halkla Hakk’ın ortasında durmakta ve bu ikisinin özelliklerini bünyesinde, aynı anda taşımaktadır. “Burada bir âlem, orada bir âlem; ben ortada, eşikte durmaktayım” diyor Mevlana Celaleddin.
İslam düşüncesinin zirvelerinden biri olan İbn Arabî (ölm. 1240) şekil-öz sırrını evrene uygularken şöyle düşünüyor: Esas olan, vechullah yani, Allah’ın yüzüdür. Öz odur. Görünen varlık, o özün büründüğü kalıptır. Özün, yarın bir başka şekle bürünmesi ne gariptir, ne de zor: “Her şey yok olur da, Allah’ın yüzü sürekli baki kalır.” (Kur’an, Kasas, 88)
Kısacası; şekil iğretidir, geçicidir ve sonuç olarak da araçtır. Böyle olunca, ruh maddenin değil, madde ruhun eseridir, demek gerekir.
Şekil-öz ayırımı, insan için de geçerlidir. İslam Peygamberi: “Bedenleriniz sizin bineklerinizdir. Onlara iyi bakın ki, sizi iyi taşısınlar” diyor. Beden çirkin değildir. Onu hor göremezsiniz. Ama süvariye tanınan onuru bineğe tanımak akıl işi olmayacaktır. Bu yüzden, Kur’an, insanın yüceliğini ve üstünlüğünü şeklin uzantıları olan renk, ırk ve nesepte yani, binekte aramaz; insanın niyet, hizmet ve sevgisinde yani, özde arar. Değerlerin kaynağı, binek değil, süvaridir.
ŞİŞELER VE GÜL SUYU
Şekil-öz meselesinde, Kur’an’ın tezi şudur: Amaç olan özün yerine araç olan şekli koymak, bir başka deyimle özü ikincil kılmak insanı iğretiye mahkûm eder, hiçliğe yenik düşürür. Şekilde, çokluk ve değişme esas olduğundan kavga ve didişme şekle bağlılığın ürünüdür. Şekil, şişelere; öz, şişelerin taşıdığı gül suyuna benzer. “Şişeleri kırın” diyor, büyük Mevlana, “kırın ki, peşinde olduğunuz şeyin bir ve aynı olduğunu göresiniz.” Bir ve aynı olan gül suyunu unutarak şişelerin boy ve renkleriyle uğraşmak, ne büyük zavallılık…
Hz. Muhammed; resmi mabet, din sınıfı ve din kisvesini insan hayatından çıkarmakla, insanlık tarihinin en büyük darbesini indirmiştir şekilciliğe. “Bütün yeryüzü bana ibadet-hane yapılmıştır” diyor. İnsan ruhunun, duvarlar arasına hapsedilmesine son veriştir bu. İslam Peygamberi, mabet süslemeyi, mabetleri görkemli yapmayı (yani mabetperestliği), dinde iflasın bir belirtisi sayıyor. Bize gösteriyor ki, eski toplumların din rahmetinden yarar-lanamamaları, mabet süslemeyi Allah’a yakınlık sanmaları yüzündendir. Ve gösteriyor ki, bu süsleme tutkusu, ruhsat yetersizliği ödünlemek için, nefs putunun işlettiği bir mekanizmadır.
Gönül mabetlerini ihya edemeyenler, gösteriş adına duvar ve minare dikseler de, kitleye sunacakları, yalnız hayal kırıklığı olacaktır. Soluk benizli çocukların, çöp yığınlarından çıkardıkları ekmek parçalarıyla karın doyurmaya çalıştıkları bir dünyada hangi mabet-ten, hangi duayı Allah’a yükselteceksiniz?
Velhasıl, özü esas almayanlar, insanı tanıyamazlar; insanı tanıyamayanlardansa hayatın beklediği hiçbir mutluluk olamaz.
Yorum Gönder