Önceki gün (24 Aralık 2011), Atatürk’ün en yakın çalışma arkadaşı İnönü’nün aramızdan ayrılışının 38. yıldönümüydü. Anısının önünde saygıyla eğiliyoruz.
Hiç kuşku yoktur ki, T.C.’nin ilk Başbakanı İsmet İnönü, aydınlanma devrimlerinin azimli ve dirayetli (yetenekli) uygulayıcısı ve yılmaz savunucusudur.
1923’ten sonra kısa aralıklarla başbakanlık yapan Fethi Okyar (22 Kasım 1924-3 Mart 1925 -4 ay-) ve Celal Bayar (1 Kasım 1937-11 Kasım 1938 -1 yıl-) dışında İnönü 1923-1938 arasında kesintisiz başbakanlık yapmıştır.
İnönü, Atatürk’ün aydınlanma devrimlerine yürekten inanmış, katıksız bir devrimciydi. Atatürk “Çankaya’da rahat ediyorsam, Başbakan İnönü olduğu için” demiştir…
Atatürk’le İnönü arasındaki ilişkilerde sarsılmaz bir güven duygusu ve bağlılık vardı.
Aralarında, dargınlık olduğu, hatta Atatürk’ün İnönü’yle dargın olarak öldüğü söylenir, yazılır.
Bu doğru değildir. Yeni çıkan belgelerle de tamamen uydurma olduğu ortaya çıkmıştır. Bu yazımızda bu belgeler üzerinde duracağız.
Atatürk’le İnönü arasındaki son mektuplar biliniyordu, bu mektuplar, Prof. Dr. Şerafettin Turan’ın İnönü adlı biyografisinde orijinal fotokopileri ile yayımlanmıştı. Bu kez bu mektupların fotokopilerini Taha Akyol, İnönü Vakfı’ndan sağlayarak 6 Aralık 2011’de Hürriyet’teki sütununda yayımladı.
Yüksek ateşle Dolmabahçe’de yatan Atatürk, uyanınca “Lozan gününü” anımsıyor ve İnönü’ye “takdir ve tebriklerini” belirten bir mesaj yazdırıyor ve 25 Temmuz 1938’de İnönü’ye gönderiyor.
Ertesi gün İnönü, “Büyük Atatürk, velinimetim Atatürk, derin tazimle (saygıyla) ve dayanılmaz bir özleyişle ellerinizden öperim” diyerek yanıt veriyor.
Birbirleriye küs olan insanlar böyle mi yazışırlar…
Şimdi gelelim son belgelere.
Prof. Dr. Uğur Kocabaşoğlu, birlikte çalıştığı 6 araştırmacı arkadaşıyla, 732 sayfalık Türkiye İş Bankası Tarihi adlı önemli bir kitap yayımladı. (1) Bu kitapta, konuyla ilgili 7 adet orijinal belgenin fotokopilerini yayımladı. Bu yazımızda bu belgelerin sadece iki tanesini kullanıyoruz .
İkinci İnönü hükümetinin kuruluşundan önce Ocak 1925’ten Atatürk’ün vefat ettiği 10 Kasım 1938 tarihine kadar Atatürk’ün kesintisiz olarak İş Bankası’ndaki kişisel hesabından her ay İnönü’ye para gönderdiği sabit olmuştur.
Bu kitapta bu ödemelerin belgeleri yayımlanmıştır.
Atatürk 1925-1929 yılları arasında kendi hesabından İnönü’nün banka hesabına her ay 1000 TL gönderiyor.
Ocak 1929’dan, Eylül 1937’ye kadar, 8 yıl bu para her ay 2000 TL olarak gönderiliyor.
Ekim 1937, Atatürk’le İnönü’nün kimi konularda tartıştığı ve 1 Kasım 1937, Celal Bayar’ın hükümetini kurduğu tarihtir.
Eğer bir dargınlık söz konusu ise, bu aylık ödemenin o tarihte durdurulması gerekir.
Ama bu tarihten sonra Atatürk’ün kişisel hesabından İnönü’ye ödemeler durdurulmayı bırakın arttırılarak sürdürülüyor.
Ekim 1937’den – Kasım 1938’e kadar her ay İnönü’ye Atatürk’ün kendi hesabından gönderdiği para 3000 TL’ye çıkmıştır.
Ayrıca, 1924-1926 arasında, Atatürk’ün İş Bankası’ndaki hesabından İnönü’ye toplam 65.150 lira gönderilmiştir.
Bu ilave paranın Pembe Köşk’ün genişletilmesinde ve tamirinde kullanıldığı anlaşılıyor.
İnönü Vakfı Başkanı Sayın Özden Toker’in bir açıklamasına göre “Atatürk aile ortamı özlemini Pembe Köşk’te gideriyordu. Onun için bu para Köşk’ün genişletilmesinde kullanılmıştır. Ayrıca Köşk’ün genişletildiği ilk yıl bir yılbaşı gecesi kordiplomatiğe Atatürk bu köşkte yemek ve balo vermiştir.”
Atatürk’ün kendi hesabından İnönü’ye yaptığı ödemelerle ilgili olarak, Siyasal tarihçi Prof. Dr. Sina Akşin şöyle diyor:
“İnönü’nün başbakan olarak iyi bir maaşı olduğu halde, Atatürk’ten ‘resmi olmayan’ böyle bir aylık alması ve başbakanlıktan ayrıldıktan sonra aylığın 1000 TL zamla 3000 TL’ye yükselmesi aralarında çok özel bir ilişki olduğunu gösteriyor.”
Atatürk bu ödemeleri “1 Aralık 1924 tarihli mektup emri ile” İş Bankası’ndaki 2 numaralı kişisel hesabından yaptırmıştır.
Atatürk’ün İş Bankası’ndaki 2 No’lu, 4 No’lu, 4 No’lu mükerrer ve 5 No’lu hesaplarının olduğu bu kitaptaki belgelerden anlaşılıyor.
Türkiye İş Bankası Tarihi adlı kitap, Atatürk’ün kişisel hesabından İnönü’ye ödenen paralar için şu özeti veriyor.
“Atatürk’ün hesaplarından İsmet İnönü’ye yapılan ödemeler bununla sınırlı değildir.
2 numaralı hesaptan 21 Aralık 1924, 7 Şubat 1925, 12 Mart 1925 ve 2 Nisan 1925 tarihlerinde toplam olarak 15.150 lira; 4 numaralı hesaptan 11 Mart 1926 ve 8 Nisan 1926 tarihlerinde 25.000’er liradan 50.000 lira olmak üzere toplam 65.150 lira ödeme yapıldığı görülmektedir. Dolayısıyla, Atatürk’ün İş Bankası’ndaki hesaplarından, 1924 yılından ölümüne kadar İsmet İnönü’ye 365.150 lira ödendiği anlaşılmaktadır.” (s. 97)
Atatürk’ün İnönü’ye Aralık 1924 tarihinde verilen direktifle, Ocak 1925’ten itibaren her ay kendi kişisel hesabından para vermesi, İnönü’nün başbakanlıktan ayrıldıktan sonra bu maaşı yükselterek ödemeye devam etmesi, vasiyetine İnönü’nün çocuklarının öğrenimi için ayrıca bir para koyması aralarındaki bağın ne kadar güçlü olduğunu gösterir.
Atatürk, acaba İnönü’ye neden ayrıca aylık maaş verir gibi, kendi kişisel hesabından her ay para veriyordu.
Prof. Akşin, “Atatürk’ün neden İnönü’ye cebinden aylık bağladığına gelince, ben bunu kilit bir devlet adamının yüzde yüz sadakatini sağlamak için devrimci bir güvenlik önlemi olarak değerlendiriyorum” diyor (2).
Kanımızca, Atatürk, İnönü’nün çok dürüst olduğunu çok iyi biliyordu. İnönü devlet malına, devlet hazinesine “beytülmal” el sürmez ve sürdürmezdi. Onun daha güvenli çalışması için Atatürk böyle bir yola gitmiş olabilir.
Unutmayalım, Atatürk ortaçağı yıkıp çağdaş bir toplum, çağdaş bir devlet yaratmak istiyordu. Bunu yaparken giriştiği aydınlanma devrimi hamlelerinde en yakın çalışma arkadaşı Başbakan İnönü’ydü.
Bu belgelerle, “Atatürk ve İnönü dargındı; Atatürk İnönü’ye dargın öldü” gibi sözler çökmüştür.
(1) Uğur Kocabaşoğlu (ve araştırmalar) Türkiye İş Bankası Tarihi, İş Bankası Kültür Yayınları, 2011.
(2) Sina Akşin “Atatürk’e İlişkin Kimi Notlar” Düşün Yazıları (Atatürkçü Türk Kültür Dergisi), Kasım 2011, s. 19.
Alev Coşkun/Cumhuriyet
Yorum Gönder